Kebelakangan ini, timbul pandangan dalam wacana awam yang melabelkan usaha menoktahkan kemiskinan sebagai sesuatu yang bukan fitrah di dunia. Pandangan seperti ini, walaupun kedengaran realistik, sebenarnya mencerminkan satu sikap pesimis yang amat merugikan. Ini bukan lagi sekadar perbezaan pendapat, tetapi satu isyarat putus asa yang seolah-olah menganggap kemiskinan sebagai takdir yang tidak boleh diubah.
Islam menuntut agar umatnya membebaskan diri daripada kemiskinan, memperkasakan ekonomi ummah dan menyusun masyarakat berasaskan keadilan sosial. Fitrah ciptaan Allah ialah agar manusia hidup dengan maruah dan kehormatan, bukan dalam keadaan meminta-minta, tertindas atau dibelenggu kelaparan.
Bukti paling jelas bahawa Islam menolak kemiskinan sebagai satu keadaan yang patut dikekalkan ialah doa Rasulullah SAW yang sering memohon perlindungan daripada kefakiran:
“Ya Allah, sesungguhnya aku berlindung kepada-Mu daripada kekufuran dan kefakiran. Ya Allah, sesungguhnya aku berlindung kepada-Mu daripada azab kubur, tiada tuhan melainkan Engkau.” (Riwayat Abu Dawud, no. 5090 – hadis hasan)
Kefakiran disebut seiring dengan kekufuran, menunjukkan bahawa kemiskinan bukan sekadar cabaran ekonomi, tetapi turut memberi kesan kepada akidah dan maruah insan. Maka, bagaimana mungkin usaha membasminya dianggap bertentangan dengan fitrah?
Apabila sebuah kerajaan tidak lagi bercita-cita untuk membasmi kemiskinan, hal ini akan membuka ruang kepada pelbagai masalah sosial yanag akan berakar umbi, termasuk peningkatan kadar jenayah. Lebih membimbangkan, sikap sebegini merupakan satu pengkhianatan terhadap dua amanah besar: pertama, amanah rakyat yang mengharapkan pemimpin menjaga kebajikan mereka dan kedua, amanah daripada Allah SWT yang mewajibkan pemerintah untuk menegakkan keadilan serta membela nasib golongan yang memerlukan.
Sebaliknya, Islam hadir untuk mendidik umatnya menjadi penggerak perubahan, bukan sekadar pemerhati dalam kancah penderitaan manusia. Ajaran Islam adalah ajaran yang berasaskan tindakan. Sistemnya dibina untuk menegakkan keadilan dan menolak sikap tidak peduli terhadap golongan lemah.
Slogan “menoktahkan kemiskinan” bukanlah janji kosong. Ini adalah cerminan semangat al-fa’lu, iaitu menuturkan kata-kata yang baik untuk membangkitkan harapan, sejajar dengan sabda Rasulullah SAW yang bermaksud
“Tiada penyakit berjangkit (yang berlaku dengan sendirinya tanpa takdir Allah), tiada ramalan sial, tetapi aku suka al-fa’lu.” Para sahabat bertanya, “Apakah al-fa’lu itu?” Baginda menjawab: “Kalimah yang baik.” (Riwayat al-Bukhari, no. 5776)
Optimisme yang didorong oleh Islam bukanlah khayalan, tetapi sebuah keyakinan yang disokong oleh bukti sejarah dan kerangka syariat yang jelas.
Pemerintahan Khalifah Umar ibn Abdul Aziz (717–720M) menjadi bukti kukuh bahawa kemiskinan boleh diatasi. Beliau tidak melakukan perkara luar biasa, tetapi melaksanakan reformasi pentadbiran yang berprinsip. Langkah pertama beliau adalah membersihkan baitulmal (perbendaharaan negara) dengan mengembalikan semua harta yang telah disalahguna. Seterusnya, beliau melantik para pegawai zakat yang dikenali dengan integriti dan kecekapan mereka. Puncak kejayaan pentadbiran beliau adalah apabila dasar fiskal negara diselaraskan dengan nilai-nilai akhlak, di mana cukai yang menindas dihapuskan dan agihan zakat dibuat berdasarkan keperluan sebenar.
Hasilnya amat memberangsangkan. Para sejarawan seperti Ibn Kathir dan Imam al-Dhahabi mencatatkan bahawa pada zaman tersebut, pegawai zakat menghadapi kesukaran untuk menemui golongan fakir dan miskin di beberapa wilayah kerana kemakmuran rakyat sudah merata. Fakta ini menunjukkan bahawa penyelesaian kepada kemiskinan bergantung kepada tekad politik (political will), keadilan dan keberanian untuk melaksanakan sistem yang betul.
Untuk memahami kejayaan ini, kita perlu melihat zakat sebagai sebuah sistem sosial-ekonomi. Dalam Rukun Islam, zakat adalah satu kewajipan yang memastikan agihan semula kekayaan berlaku secara berterusan. Sistem ini secara semulajadi menghalang harta daripada terkumpul pada sekelompok kecil golongan kaya, lantas memastikan ekonomi beredar dengan sihat.
Zakat berfungsi selari dengan prinsip Maqasid Syariah (objektif utama perundangan Islam). Tujuan zakat adalah untuk mencapai matlamat-matlamat besar seperti Hifz al-Mal (menjaga harta masyarakat), Hifz al-Nafs (menjaga kelangsungan hidup), dan Hifz al-Irdh (menjaga maruah insan daripada kehinaan akibat kemiskinan). Fleksibiliti dalam perundangan Islam membolehkan konsep zakat ini dikembangkan untuk menjawab cabaran semasa melalui instrumen moden seperti zakat pendapatan, zakat korporat dan zakat saham.
Jika ada yang merasakan zaman Khalifah Umar terlalu lampau, kita boleh melihat contoh pada hari ini melalui gerakan Muhammadiyah di Indonesia. Lembaga Amil Zakat, Infaq dan Shadaqah Muhammadiyah (LAZISMU), gerakan ini menunjukkan bagaimana prinsip Islam mampu membawa kejayaan praktikal. LAZISMU tidak hanya memberi wang tunai, tetapi menguruskan dana umat secara produktif. Dana tersebut digunakan untuk membina ribuan sekolah dan hospital, di samping memperkasa ekonomi golongan asnaf melalui program keusahawanan mikro. Di Yogyakarta, sebagai contoh, program keusahawanan mereka telah berjaya mengubah status penerima zakat kepada pembayar zakat.
Malaysia mempunyai sistem kutipan zakat yang sangat baik. Namun, kita perlu mengakui bahawa potensinya belum dimanfaatkan sepenuhnya. Agihan zakat masih banyak tertumpu kepada bantuan kewangan bulanan yang bersifat sementara, bukannya untuk mengeluarkan asnaf dari lingkaran kemiskinan secara kekal. Walaupun beberapa negeri telah menunjukkan inisiatif yang baik dalam program zakat produktif, pendekatan ini perlu diselaraskan menjadi dasar kebangsaan yang bersepadu. Malah, menurut Pengerusi MAIWP, Tuan Syed Kamarulzaman Syed Kabeer, kutipan zakat Wilayah Persekutuan pada 2024 adalah RM1.13 billion dengan peningkatan pembayar zakat adalah sebanyak 10% dan sebahagian besar agihan digunakan untuk memenuhi keperluan asas seperti pendidikan, kesihatan, perumahan, dan peluang pekerjaan. Beliau menyatakan bahawa pendekatan ini membantu golongan miskin keluar daripada kemiskinan dan meningkatkan taraf hidup mereka. Kenyataan ini membuktikan bahawa potensi zakat sebagai instrumen pembangunan sosial sudah diiktiraf, namun perlu diperluas secara sistematik ke seluruh negara.
Potensi besar institusi zakat di Malaysia tidak seharusnya berhenti pada kutipan dan agihan semata-mata. Perlu ada keberanian untuk menyusun semula strategi agihan agar zakat benar-benar berperanan sebagai pemangkin mobiliti sosial. Dalam hal ini, beberapa perubahan mendasar perlu dipertimbangkan.
Pertama, kita perlu mengubah pendekatan zakat daripada sekadar bantuan sara hidup kepada modal pembangunan insan. Dana zakat wajar disalurkan untuk pembiayaan pendidikan tinggi, latihan kemahiran dan modal perniagaan mikro. Kedua, dana zakat mesti digabungkan secara strategik dengan aset wakaf untuk membangunkan projek-projek lestari yang dapat mewujudkan peluang pekerjaan. Ketiga, kejayaan institusi zakat mesti diukur berdasarkan kayu ukur yang betul, iaitu bilangan asnaf yang berjaya keluar daripada kemiskinan, bukan hanya pada jumlah agihan tahunan. Akhir sekali, semua usaha ini memerlukan kerjasama erat antara pusat zakat, badan bukan kerajaan (NGO), universiti dan sektor swasta.
Menyasarkan sifar kemiskinan memang satu cabaran. Namun, menganggapnya mustahil adalah sikap yang bertentangan dengan semangat Islam. Optimisme yang diajar dalam agama ialah langkah pertama ke arah tindakan yang berkesan. Sejarah Khalifah Umar membuktikan cita-cita ini boleh dicapai. Kerangka fiqh dan Maqasid Syariah menyediakan sistem yang mantap, manakala contoh semasa seperti Muhammadiyah menunjukkan pelaksanaannya bukan angan-angan. Oleh itu, kita perlu menolak pandangan pesimis yang melemahkan semangat. Menoktahkan kemiskinan ialah amanah dan tanggungjawab besar. Penyelesaiannya sudah tersedia dalam ajaran agama, menuntut kita untuk melaksanakannya dengan iltizam dan kesungguhan.
Imam al-Ghazali menegaskan bahawa sistem ekonomi Islam bertujuan menyemai semangat ukhuwah Islamiah agar golongan berada terdorong untuk berkongsi kekayaan secara sukarela. Pandangan beliau memperkukuh prinsip bahawa pengagihan kekayaan bukan sekadar mekanisme kewangan, tetapi tanggungjawab moral dalam membina solidariti sosial. Sementara itu, Sayyid Abul A‘la al-Maududi pula menyatakan bahawa tujuan asas zakat ialah untuk menghapuskan kemiskinan secara tuntas. Menurut beliau, zakat perlu menjadi sistem yang berterusan bagi membebaskan golongan miskin daripada kebergantungan, dengan membina keupayaan mereka untuk mengurus keperluan hidup secara berdikari.
